WIELKOKACKIE NAZWY CZĘŚĆ 2 – NAZWY MIEJSCOWE

Człowiek zamieszkujący dane terytorium chcąc określić konkretne miejsca musiał stworzyć im odpowiednie nazwy. Głównie pochodziły one od charakterystycznych cech miejsca lub też od ludzi zamieszkujących dany teren. Dotyczyły zarówno osad ludzkich, cieków i zbiorników wodnych, łąk i pól, gór, lasów, miejsc pracy i charakterystycznych obiektów. Nazywano tylko miejsca mające jakieś znaczenie dla miejscowej ludności. Nazwy własne stanowią doskonałe odbicie historii i tradycji danego terenu. Dzięki nim możemy się dowiedzieć jak w odległych czasach nasi przodkowie postrzegali otaczający ich świat. Wielkokackie nazwy przeważnie wywodzą się z języka kaszubskiego, zauważalne są także wpływy polskie i niemieckie. W niniejszych artykule opisano wszystkie nazwy występujące dawniej i obecnie na terenie Wielkiego Kacka rozumianego w szerszym ujęciu, czyli uwzględniając jego  granice w różnych okresach czasu. Część terenów dzisiaj leży już bowiem poza Wielkim Kackiem, a niektóre zostały dopiero stosunkowo niedawno do niego przyłączone. Zamieszczono też mapę mającą na celu ułatwienie identyfikacji danego miejsca. Przy tworzeniu pracy korzystano z różnych źródeł: literatury fachowej, starych i współczesnych map oraz wiedzy autochtonów. Warto zauważyć, że ze względu na ubogi stan wiedzy ogólnej na temat wielu zapomnianych już nazw opracowanie może wydawać się niekompletne dlatego stale jest aktualizowane o nowe informacje. 

Specyfika wielkokackich nazw własnych

Większość nazw występujących na terenie Wielkiego Kacka powstało w czasach I Rzeczpospolitej. Pojedyncze nazwy wykształciły się w latach zaborów, w okresie II Rzeczpospolitej i  Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Gros określeń pochodzi od cech i funkcji miejsca, natomiast mniejsza część od ludzi zamieszkujących dany teren. Część nazw w biegu historii unikało drobnym przekształceniom. Większość zapomnianych już nazw, dzięki pamięci starszych mieszkańców, można łatwo umiejscowić na mapie. Niestety, nie udało się ustalić lokalizacji dwóch miejsc – Żabieńca i Pierwszych Łąk – określeń stosowanych w XVIII wieku.

Nazwy pochodzące od cech miejsca: Wielki Kack, Karwiny, Fikakowo, Kacze Buki, Nowiny, Tasza, Krykulec, Dhonasberg, Dąbrowa, Dąbrówka, Dębnik, Wierzch Pola, Glinna Góra, Chojowa Góra, Lisia Góra, Zarosłe, Zarosłe Łąki, Końskie Łąki, Krowie Łąki, Pierwsze Łąki, Święty Koniec, Źródło Marii, Potok Mariański (Źródła Marii), Kacza, Jezioro Kackie, Kacze Łęgi, Bór Bagienny, Kawle, Wysoka, Lipusz, Torfowe Kule, Bursztynowe Kule, Folwark, Leśne Siostry, Zakręt Śmierci, Górka Śmierci, Wielki Wykop, Złoty Wykop, Dolina Kaczego Potoku
Nazwy pochodzące od ludzi: Bernardowo, Józefowo, Gołębiewo, Januszewo (Popendorf), Lode, Keselinke Parcele, Lewiny, Jasińskich Chojne, Szrederowa Góra

Lista nazw

Wielki Kack – nazwa pochodzi o cieku wodnego – Rzeki Kaczej zwanej również Kaczym Potokiem. W dawnych czasach zapisywana także jako Kaczk, Kacki, Kack Wielki, Wielkie Kaczki, Kościelny Kack. Nazwa Wielki Kack obowiązuje oficjalnie od drugiej połowy XVIII wieku (czas zaborów). Pierwotnie stanowił część Kacka – zbioru rozproszonych przysiółków należących do władców pomorskich rodu Sobiesławiców. W połowie XIII wieku Kack został podzielony między nowych właścicieli -  rycerstwo i biskupstwo włocławskie. Wielki Kack stał się częścią przypisaną do biskupa. Po raz pierwszy został wymieniony w dokumencie z 1277 roku pod nazwą Kaczko. W 1353 roku stał się wsią sołecką. Po 1772 roku wieś została własnością króla pruskiego. Do Wielkiego Kacka należały wtedy przysiółki: Bernardowo, Tasza, Zarosłe, Legan, Józefowo i Gołębiewo, a później także Dąbrowa i Nowiny. W 1920 roku znalazł się ponownie w granicach Polski i stał się siedzibą gminy, do której należały sąsiednie wsie (Mały Kack, Wiczlino, Chwarzno, Kolibki, Redłowo) co podkreślało duże znaczenie Wielkiego Kacka wśród dzisiejszych południowych dzielnic Gdyni . W 1934 roku został jednak zdegradowany do poziomu gromady należącej do gminy Chwaszczyno. W latach 1939-1945 stanowił siedzibę niemieckiego obwodu urzędowego Wielki Kack, do którego przynależały sąsiednie wsie (Wiczlino, Chwarzno, Kolonia, Osowa i Wysoka). W 1945 roku ponownie znalazł się w gminie Chwaszczyno, a w 1953 roku został przyłączony do miasta Gdynia i stał się jej dzielnicą (bez Gołębiewa, Taszy, Legany i większej części lasów). W 1973 roku do Gdyni przyłączone zostały nowe tereny, w związku z tym do Wielkiego Kacka powróciły stare przysiółki i las, ale w jego granicach znalazły się też zupełnie nowe tereny niezwiązane z nim historycznie – Kacze Buki, Wysoka oraz Kolonia. Wielki Kack zajmował wtedy największy obszar w historii. W 1987 roku z Wielkiego Kacka zostały wydzielone dwie nowe dzielnice Karwiny oraz Dąbrowa. Od 1991 tworzył dzielnicę samorządową (wraz z upadkiem PRL przywrócono administrację samorządową, wcześniej dzielnice pełniły jedynie funkcje orientacyjne w terenie) wraz z Karwinami i Dąbrową pod nazwą Wielki Kack -Karwiny. Bernardowo, podobnie jak ziemie między torami a ul. Racławicką, znalazło się w granicach Małego Kacka. Tereny te już nigdy nie wróciły do macierzy. Od 1992 roku Wielki Kack stanowi samodzielną dzielnicę samorządową z własnymi władzami od 1994 roku. Karwiny i Dąbrowa ponownie zostały odłączone od Wielkiego Kacka. Obecnie Wielki Kack jest nazwą urzędową. Przynależą do niego osiedla Fikakowo, Gołębiewo, Tasza, Legan, Wysoka oraz Kacze Buki.

Karwiny – dawniej nazwa rozległych wielkokackich łąk znajdujących się po drugiej stronie szosy. Nazwa pochodzi od słowa karwia (po kaszubsku oznacza pastwisko). Od zawsze stanowiły część Wielkiego Kacka. Początkowo określenie zwyczajowe niewystępujące w żadnych dokumentach sprzed 1920 roku. W dwudziestoleciu międzywojennym na Karwinach nazwano dwie zamieszkałe od dawien dawna (co najmniej od XVIII wieku) ulice – Karwińską i Małe Karwiny, które nawiązywały już oficjalnie do nazwy obszaru. Obszar Karwin przyłączony został do Gdyni w 1953 roku. W drugiej połowie lat 70-tych rozpoczęto tu budowę wielkiego blokowiska. Do tego momentu na Karwinach znajdowało się niewiele zabudowań (domy jednorodzinne) oraz pastwiska. Po wielkich perturbacjach związanych z uzbrojeniem terenu pierwsze bloki zostały oddane do użytku dopiero w 1982 roku. W 1988 roku projektowane osiedle było  gotowe. Rok wcześniej Karwiny wydzielone z Wielkiego Kacka stały się osobną dzielnicą, ale już od 1991 roku stanowiły dzielnicę samorządową ponownie wraz z W. Kackiem i Dąbrową pod nazwą Wielki Kack - Karwiny. Od 1992 roku stały się samodzielną dzielnicą samorządową z własnymi władzami od 1994 roku. W ciągu zaledwie kilku lat Karwiny całkowicie zmieniły swój charakter zmieniając się z malowniczych łąk w typowe osiedle z wielkiej płyty. Karwiny będąc dzielnicą administracyjną Gdyni są obecnie nazwą urzędową. Nazwa jest tak popularna, że często mianem Karwin nazywa się także błędnie dzielnicę Wielki Kack. Karwiny dzielą się zwyczajowo na kilka części:

I - część Karwin znajdująca się między torami kolejowymi a ul. Nałkowską. Na tym osiedlu oddano do użytku bloki jako pierwsze - w roku 1982;
II – część Karwin znajdująca się między ul. Nałkowską a ul. Brzechwy. Osiedle oddane do użytku jako trzecie, pierwsze bloki gotowe do odbioru w roku 1985;
III – część Karwin znajdująca się między ul. Brzechwy a Obwodnicą. Osiedle oddane do użytku jako drugie, pierwsze bloki zamieszkano w 1983 roku;
IV – część Fikakowa (ul. Gryfa Pomorskiego, Lipowa i Myśliwska), na której w 1991 roku powstały bloki wybudowane przez spółdzielnię mieszkaniową Karwiny. Teren nie ma nic wspólnego z historycznymi Karwinami, znajduje się także poza granicami administracyjnymi dzielnicy Karwiny (teren dzielnicy Wielki Kack);
Małe – najstarsza część zamieszkałych Karwin, ściślej część Karwin II. W jej skład wchodzi nie tylko ulica o tej samej nazwie, ale także zabudowania przy dawnej ul. Karwińskiej, dziś Zapolskiej. W odróżnieniu od pozostałych części Karwin składa się z wyłącznie niskiej zabudowy, głównie domów jednorodzinnych. Dawniej stanowiły część centrum wsi Wielki Kack.

Fikakowo – część Wielkiego Kacka znajdująca się na wzniesieniu nieopodal dawnego centrum wsi. Nazwa pochodzić może od kaszubskiego wyrazu fikak stosowanego jako wykrzyknik wyrażenia wstydu. Wg mieszkańców w czasach, gdy Fikakowo pokryte były polnymi kwiatami i łanami zbóż, z dala od zabudowań Wielkiego Kacka spotykali się tu chłopcy i dziewczęta ze wsi, gdzie w spokoju mogli "pofikać". Wg tej teorii taki właśnie jest rodowód osiedla. Choć większość terenu stanowiły od zawsze pola i łąki, to pojedynczej zabudowania znajdowały się tu od najdawniejszych czasów,  Od 1991 roku poddane intensywnej zabudowie terenu budownictwem wielorodzinnym. Pod koniec lat 90-tych odchodzącą w niepamięć zwyczajową nazwę wskrzesili deweloperzy. Po 2005 roku, kiedy główny deweloper zabudowujący wzgórze oddał  do użytku ostatnie mieszkanie, nazwa stała się półoficjalna. Od tego czasu Fikakowo po raz pierwszy w historii oznaczane jest na mapach. W centrum Fikakowa znajduje się wielki napis z nazwą osiedla, istnieje także pętla ZKM o nazwie Wielki Kack os. Fikakowo. Mimo to nie znajduje się w wykazie nazw urzędowych. Używana powszechnie.

Bernardowo (Bernadowo) – dawniej leśny przysiółek Wielkiego Kacka. Określenie pochodzi od imienia Bernard. Nazwa widoczna na mapie z 1780 roku. W 1953 roku razem z Wielkim Kackiem włączona do Gdyni. Od 1991 roku znajduje się w granicach administracyjnych Małego Kacka. Od 2009 roku obowiązuje określenie Bernadowo (bez drugiego „r”). Nazwa urzędowa, używana powszechnie, widoczna na mapach. Do dzisiaj zachowany został pierwotny wiejski charakter tej leśnej osady.

Wzgórze (Osiedle) Bernadowo – dawniej wielkokackie łąki nazywane Wzgórzem pod Bernardowem. Nazwa odnosi się do pobliskiego leśnego przysiółka Bernadowo. W 1991 roku wcielone w granice Małego Kacka. W latach 90-tych powstało tu luksusowe osiedle mieszkaniowe. Nazwa nieoficjalna używana powszechnie, widoczna na mapach.

Gołębiewo – leśna osada należąca pierwotnie do dóbr Cystersów oliwskich położona między Wysoką a Wielkim Kackiem, obecnie przy obwodnicy i granicy z Sopotem. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od imienia Golub (Gościlub). Widoczna na mapie z 1780 roku. Do Gdyni, a właściwie do Wielkiego Kacka przyłączona dopiero w 1973 roku. Tak jak dawniej tak i dzisiaj znajduje się tu leśniczówka. Przysiółek zachował swój wiejski charakter. Nazwa urzędowa, występuje obecnie na mapach i jest znana w stopniu umiarkowanym.

Józefowo – dawny wielkokacki leśny przysiółek położony między Barnardowem a Gołębiewiem. Nazwa pochodzi od imienia Józef. Widnieje na mapie z 1780 roku. Od 1867 roku czasowo występuje również pod nazwą niemiecką Bollenbruch (dosłow. cebulowe moczary?). Zachował się dokładny plan separacyjny osady z 1875 roku. Na mapach z początku XX wieku osada jest już pusta. Dzisiaj brak jakichkolwiek śladów dawnego przysiółka, znajduje się tu tylko  skrzyżowanie leśnych dróg. Nazwa zapomniana.

Legan – nazwa wielkokackiego przysiółka, okolice Kaczych Buków. Określenie prawdopodobnie pochodzi od czynności opierania instrumentu muzycznego – ligawki o płot podczas trąbienia (leganie), ewentualnie od czasownika legać, czyli kłaść się, leżeć. Wymieniona po raz pierwszy w dokumencie z 1766 roku pod nazwą Legania. Dawniej część Chwaszczyna i Osowej, a od 1973 część Gdyni i  Wielkiego Kacka. Jeszcze w 2017 roku znajdowało się tu jedno gospodarstwo, obecnie pusty przysiółek z dużą polaną traktowany jako fragment Kaczych Buków. Nazwa nieurzędowa, widoczna na niektórych współczesnych mapach, używana głównie przez miejscowych, szerzej nieznana.

Tasza – wielkokacki przysiółek ze stawem położony w lesie na południe od Źródła Marii. Nazwa od niemieckiego słowa der Teish (staw). Sądząc po etymologii powstał więc w czasach zaboru pruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy teren ten należał do Osowej. Po raz pierwszy pojawia się na mapie z 1780 roku. Prawdopodobnie mieściło się tu tylko jedno gospodarstwo położone nad dużym stawem. Od 1973 roku Tasza przyłączona została do Wielkiego Kacka, kiedy to została częścią Gdyni. Obecnie znajdują się tu trzy zabudowania i staw. Miejsce trudno dostępne ze względu na wyjątkowo agresywne psy strzegące terenu. Nazwa nieurzędowa, widoczna na niektórych współczesnych mapach, szerzej nieznana.

Zarosłe (Buschkate) –  wielkokacki leśny przysiółek złożony z jednego gospodarstwa znajdujący się po drugiej stronie stawu w Taszy. Nazwa obecna na niemieckich mapach z lat 1900-1945. Prawdopodobnie założona przez Niemców pod koniec XIX wieku stąd oryginalna niemiecka nazwa. W wolnym tłumaczeniu Krzakowa Chata. Po polsku prawdopodobnie na osadę mówiono Zarosłe. W pobliżu znajdują się Zarosłe Łąki, ale nie wiadomo, czy łąki zaczerpnęły nazwę od osady, czy odwrotnie. Po wojnie teren ten przyporządkowano Taszy. Pierwotnie był to graniczny teren między Osową a Wielkim Kackiem, a od 1973 roku oficjalnie znajduje się w granicach Kacka oraz w granicach Gdyni. Obecnie nazwa zapomniana na rzecz Taszy. Nazwa łąk zachowała się jednak do dzisiaj.

Dąbrowa (Pustki) – dawny wielkokacki przysiółek, dziś samodzielna dzielnica Gdyni. Nazwa Dąbrowa pochodzi od lasu dębowego. Dawniej częściej stosowana była jednak nazwa Pustki, czyli kaszubskie określenie przysiółka. Zabudowania istniały tu na pewno w pierwszej połowie XIX wieku (obecne okolice ul. Miętowej i Wiczlińskiej). Przysiółek składał się wtedy z kilku domostw oraz licznych pól i pastwisk. Wielkokacanie mieli tu swoją łąkę jednak już w XVIII wieku. W 1763 roku jej część odebrana została gwałtownie przez szlachtę z Wiczlina. W 1803 roku w pobliżu Dąbrowej założono osadę Kolonia, a ok. 100 lat później przysiółek Krykulec II na dawnym wielkokackim Dębniku. Stąd też obecna dzielnica Dąbrowa na dawnych mapach z XIX i początków XX wieku podzielona jest aż na cztery osady – Wiczlino, Wielki Kack, Krykulec oraz Kolonię. W 1913 roku w Dąbrowej ustawiono krzyż, którego następca stoi do dzisiaj w tym samym miejscu. W 1953 roku wraz z Wielkim Kackiem wcielono ją do Gdyni. W 1982 roku rozpoczęła się zabudowa Dąbrowy zwanej wtedy również Dąbrową Marii, a w 1987 roku z Wielkiego Kacka została wydzielona nowa dzielnica pod nazwą Dąbrowa, która wchłonęła także tereny Kolonii, Dębnika i Janiszewa. Od 1991 wraz z W. Kackiem i Dąbrową należała do dzielnicy samorządowej Wielki Kack - Karwiny. Od 1992 roku stanowi samodzielną dzielnicę z własnymi władzami od 1993 roku. Obecnie nazwa urzędowa, powszechnie znana, obecna na wszystkich mapach.

Dąbrówka – część dzielnicy Dąbrowa mieszcząca się w okolicy ul. Rdestowej. Nazwa powstała dla odróżnienia od Dąbrowy. Dąbrówka zabudowana jest bowiem blokami, podczas gdy Dąbrowa domami jednorodzinnymi. Pierwsza zabudowa na tym terenie pojawiła się dopiero w 1987 roku. Wcześniej ziemie te leżące na granicy Wielkiego Kacka i Chwaszczyna nosiły nazwę Januszewo (nigdy niezrealizowany projekt wsi powstały w połowie XIV w.), a później Janiszewo – łąki i pola używane przez mieszkańców Wielkiego Kacka. Nazwa ta była używana jeszcze w latach 80-tych. Obecny teren Dąbrówki przyłączony został do Gdyni w 1953 roku i do 1987 roku stanowił część dzielnicy Wielki Kack. Obecnie Dąbrówka jest nazwą powszechnie znaną widoczną na niektórych mapach oraz w nazwie miejscowej przychodni.

Januszewo (Janiszewo, Janusz, Popendorff, Popówka) – nigdy niezrealizowany projekt wsi, którą planowało założyć biskupstwo włocławskie między Chwaszczynem a Wielkim Kackiem (obecne tereny Dąbrówki) w połowie XIV wieku. Nazwa Januszewo prawdopodobnie pochodzi od imienia Janusz – pierwotnego właściciela tych terenów. Jednak innym używanym określeniem była też nazwa Popendorff (Popówka) pochodząca od imienia germańskiego. Nazwa Januszewo po raz pierwszy pojawia się w dokumentach z początku XV wieku. Mimo podjętych prób wieś pozostawała niezasiedlona. W 1598 roku Januszewo podzielono między Wielki Kack a Chwaszczyno. W XVII wieku istniały tu tylko zarośnięte łąki. Prawdopodobnie w XVIII wieku całość wsi znalazło się w granicach Chwaszczyna. W tym czasie część terenów Januszewa oznaczano na mapach jako Dhonasberg, choć stosowano także określenie – chwaszczyńskie pustkowie Janusz. W 1801 roku na częściach gruntów Januszewa (bliżej Chwaszczyna) założono wieś osadników niemieckich – Kolonię.  Pozostałe grunty co najmniej do lat 80-tych XX wieku były określane przez mieszkańców Wielkiego Kacka jako Janiszewo (zmiana u na i). Istniało tam pole uprawiane przez kacan. W 1953 roku ta część Janiszewa (bez Kolonii) znalazła się w granicach Gdyni oraz dzielnicy Wielki Kack. W 1987 powstało tu blokowisko Dąbrówka, a ziemie zostały wydzielone do nowej dzielnicy Dąbrowa.

Kolonia (Dhonasberg) – osada założona w 1801 roku przez sprowadzonych tu przez władze zaborcze osadników niemieckich na części ziem dawnego Januszewa zwanego już od początków zaborów z niemiecka Dhonasberg (oznaczającego pole z wierzchołkiem) u podnóża góry zwanej dzisiaj Donas. Wg niektórych źródeł nazwa pochodzi o nazwiska geometry wyznaczającego grunty na tym terenie przed założeniem osady lub też od Dohnata, który podczas wojny trzydziestoletniej (I połowa XVII w.) założył tu tymczasowy obóz. Pierwsi osadnicy zamieszkali tu w 1803 roku. Z czasem część z nich sprzedała ziemie okolicznym Kaszubom. Od 1920 roku do lat 60-tych Kolonia była wsią sołecką należącą do gminy Chwaszczyno. Później została podzielona między Wiczlino a Chwaszczyno i straciła status sołectwa. W 1973 roku została przyłączona do Gdyni. Lata 1973-1987 to pierwszy okres w historii, kiedy to Kolonia znalazła się w granicach Wielkiego Kacka (jako część dzielnicy). Od 1987 roku jest częścią dzielnicy Dąbrowa (w latach 1991-1992 czasowo jako dzielnica Wielki Kack - Karwiny, a więc był to drugi krótki okres w którym osiedle znalazło się w granicach Wielkiego Kacka). Zachował się tu stary ewangelicki cmentarz, a od 2004 roku na szczycie góry działa wieża widokowa. Osada utrzymała swój wiejski charakter. Nazwa urzędowa, występuje na mapach, choć przez społeczeństwo rzadko używana. Większą popularnością cieszy się nazwa góry Donas, która również jest oznaczana na mapach.

Kacze Buki – obecnie część dzielnicy Wielki Kack. Nazwa pochodzi od obszaru porośniętego buczyną oraz nawiązuje do Kacka. Osiedle jest niezwiązane historycznie z Wielkim Kackiem, gdyż do 1973 roku było częścią Chwaszczyna. Dopiero w tym roku po przyłączeniu do Gdyni stało się fragmentem dzielnicy Wielki Kack. Dzisiaj mieści się tu spora zajezdnia autobusowa. Poza tym osiedle zachowało swój pierwotny wiejski charakter - znajdują się tu nadal pola, pastwiska i gospodarstwa rolne. Graniczy bezpośrednio z Gdańskiem Osową i z Chwaszczynem. Trudno oszacować, kiedy zaczęto używać tej nazwy. W materiale źródłowym pierwszy raz spotkano się z nią w 1945 roku. Przed 1973 rokiem określenie nie występowało na żadnych mapach ani w oficjalnych dokumentach.  Obecnie nazwa urzędowa, bardzo popularna (ze względu na dużą ilość linii ZKM kończących tu bieg utarła się w świadomości mieszkańców), występuje na mapach.

Nowiny (Polifarb) – były przysiółek Wielkiego Kacka, obecnie jego przemysłowa część. Zabudowania powstały tu zapewne później niż w pozostałych przysiółkach stąd nazwa Nowiny. Istniał co najmniej od początku  XX wieku. Nazwa nie była nigdy umieszczana na mapach, chociaż w dwudziestoleciu międzywojennym wytyczona została tu ul. Nowińska. W 1953 roku znalazł się w granicach Gdyni. W latach 70-tych mieszkańców wysiedlono, a teren zabudowano obiektami przemysłowymi stojącymi tu do dzisiaj. Obecnie o Nowinach niewiele kto pamięta, a teren powszechnie nazywa się Polifarbem (nazwa także przystanku ZKM), mimo iż zakład o takiej nazwie już nie istnieje i działają tu inne firmy.

Wysoka – najbardziej wysunięta na południe zamieszkała część Gdyni. Znajduje się tu osiedle domków, węzeł drogowy i centrum handlowe. Gdyńska enklawa otoczona jest niemal z każdej strony Gdańskiem. Nazwa pochodzi od ukształtowania terenu. Dawniej wieś, wymieniona w dokumencie z 1245 roku. W 1973 roku większa jej część włączona do Gdańska, a mniejsza (dawna leśniczówka) z nieznanych przyczyn do Gdyni. Od tego momentu gdańska Wysoka została „wchłonięta” przez Osową, a Wysoką zaczęto określać tylko gdyńską część. Włączona w tym samym roku w granice dzielnicy Wielki Kack mimo braku jakichkolwiek powiązań historycznych.

Krykulec (Krykwałd) – nazwa leśnych osad oraz lasu między Karwinami a Chwarznem. Po raz pierwszy pojawia się w księdze chrztów parafii w Chwaszczynie w 1752 roku. Osada była też znana pod zniemczoną nazwą Kruckwald (ze względu na dużą populację ludności niemieckiej mieszkającej w Małym Kacku) oraz jej re-spolszczoną wersją Krykwałd. W dwudziestoleciu międzywojennym używane były nazwy Krykwałd i Las Krykwałdzki, a po II wojnie wrócono do pierwotnej nazwy Krykulec. Nazwa pochodzi od kaszubskiego słowa krykulec, czyli echo. Był to przysiółek należący do Małego Kacka, jednak od samego początku toczył się spór sądowy między Wielkim a Małym Kackiem o tę osadę i o okoliczny las. W XIX wieku swoje łąki posiadali tu uwłaszczeni wielkokaccy chłopi, ale ostatecznie cały Krykulec trafił do Małego Kacka. Co do zabudowań, to z początku istniała tylko jedna osada leśna, ale w XIX wieku wykształciła się w bliskim sąsiedztwie druga, a w pobliżu Dąbrowy trzecia. Pierwsza opuszczona została w latach 50-tych XX wieku i zamieniona na poligon wojskowy działający do lat 80-tych. Obecnie są to nieużytkowane łąki, a teren nazywany jest Polaną Krykulec. Druga część osady nazywana również Krykulcem Leśnym została opuszczona w 2011 roku. Trzecia osada (Krykulec II) w 1987 roku wchłonięta została przez dzielnicę Dąbrowa. Mianem Krykulca (Dolnego) określano także palenisko istniejące w okolicach ul. Żniwnej w latach 80-tych XX wieku. Dzisiaj Krykulec to niezamieszkałe popularne miejsce spacerów i wypoczynku. Teren, na którym mieści się zapora oraz ruiny drugiej leśniczówki znajduje się w granicach dzielnicy Mały Kack (zgodnie z historią) jednak część lasu i osada Polana Krykulec położona jest od 1991 roku w granicach dzielnicy Karwiny, a więc w rejonie wielkokackim. Obecnie Krykulec, mimo że jest osadą wymarłą, jest nazwą urzędową, obecną na mapach i w świadomości niewielkiej części okolicznych mieszkańców. Poniżej szczegółowy opis poszczególnych części Krykulca:

     Polana – część osady (obecnie przy obwodnicy), która powstała jako pierwsza (istniała już w 1752 roku). Do początków XX wieku działała tu leśniczówka. Zabudowania (jedno gospodarstwo) istniały tu do początku lat 50-tych XX wieku, kiedy to wysiedlono mieszkańców. Później teren przez ok. 30 lat wykorzystywany był przez ludowe wojsko polskie jako poligon. Po 1980 roku miejsce zostało opuszczone. Obecnie jest to polana z myśliwską amboną, stawem, zarośniętym sadem i fundamentami starego domu. Zagadkę stanowią znicze stawiane na tym terenie do dzisiaj (zapomniany cmentarz lub miejsce jakiejś tragedii?). Na współczesnych mapach oznaczana jako Polana Krykulec. W granicach dzielnicy Karwiny;
Leśny – część osady powstała jako druga w XIX wieku. Wg niektórych źródeł znajdowały się tu wtedy młyn, w którym produkowano papier, dom młynarza, staw i łąki nad potokiem używane po uwłaszczeniu przez wielkokackich chłopów. Na początku XX wieku powstała tu leśniczówka (przez kilka lat działały więc dwie sąsiadujące ze sobą tego typu obiekty). Zaginął jednak ślad po osadzie młyńskiej. Leśniczówka działała do połowy XX wieku. W 2011 roku zamieszkały budynek dawnej leśniczówki został zburzony lecz zachowała się piwniczka, w której mieszkają nietoperze. W 2004 roku na łące z przebiegającym przez nią potokiem wybudowany został suchy zbiornik retencyjny z zaporą. Od tego momentu jest to popularne miejsce wypoczynku. Na mapach oznaczana jako Krykulec. W granicach dzielnicy Mały Kack;
II (Dębnik) - obecnie część dzielnicy Dąbrowa, dawniej część Krykulca istniejąca co najmniej od początku XX wieku. Okolice dzisiejszej ul. Anyżowej. Nazwa Krykulec II została nadana przez władze PRL w latach powojennych jako, że tradycyjnie  ziemie te były przypisywane Krykulcowi. Prawdopodobnie przed powstaniem Krykulca w drugiej połowie XVIII wieku były to tereny Wielkiego Kacka – nazywane przez kacan Dębnikiem od rosnących tu dębów, a tutejsze łąki były używane przez nich jeszcze w połowie XX wieku. Od 1953 roku część Gdyni i dzielnicy Wielki Kack. Po 1987 roku nazwy Dębnik i Krykulec przestały być używane i zostały usunięte z map, a tereny wydzielono do dzielnicy Dąbrowa. Nazwa Krykulec II przetrwała jednak do dzisiaj w spisie kodów pocztowych;
Dolny – określenie łąk znajdujących się między ulicą Żniwną a lasem na wzniesieniu. Nazwa powstała w latach 80-tych, kiedy zbudowano tu palenisko, piec, wiatę i ubikację. Obiekty zostały zdezelowane w ciągu kilku lat. Obecnie znajduje się tu prowizoryczne miejsce na ognisko. Współcześnie w granicach Małego Kacka;
Kruczy Bór (Las Krykwałdzki) – nazwa lasu otaczającego osady Krykulca.

Kawle – nazwa pól znajdujących się po prawej stronie ul. Źródła Marii za obwodnicą w pobliżu źródełka. Nazwa od kaszubskiego określenia losów - drewienek.  Wykształciła się po 1582 roku, kiedy w Wielkim Kacku został założony folwark. Późniejsi jego robotnicy zgodnie ze zwyczajem ciągnęli losy – drewienka nazywane kawlami, które przypisywały robotnikowi w nadchodzącym roku dany kawałek pola. W wolnym tłumaczeniu wylosowane pole. Współcześnie nazwa zapomniana, obecnie nieużytki rolne.

Lode – nazwa zamieszkałej części Wielkiego Kacka położona za Lisią Górą. Pochodzenie od imienia Ludomir, Lodwik lub Leokadia, opcjonalnie od niemieckiego nazwiska lub przezwiska Lodde - osoby wyrabiającej lub sprzedającej grubą tkaninę wełnianą (niemieckie lode) Osiedle zachowało swój wiejski charakter. Nazwa powszechnie używana w pierwszej połowie XX wieku. Obecnie szerzej nieznana.

Święty Koniec – zamieszkała część Wielkiego Kacka znajdująca się w pobliżu figurki Najświętszej Marii Panny przy Źródle Marii - obecnie część ul. Źródło Marii mieszczącej się za Obwodnicą. Nazwa powstała w dwudziestoleciu międzywojennym. Odnosi się do mieszczącej się tu poświęconej figury i do faktu, iż jest to końcowa część dawnej wsi. Stosowana powszechnie jeszcze w latach 50-tych XX wieku, dzisiaj praktycznie nieznana.

Folwark – teren byłego folwarku (okolice dzisiejszej ul. Wschodniej i Starodworcowej). Folwark założono po 1582 roku i istniał on do 1886 roku, kiedy to został rozparcelowany. Co najmniej do lat 50-tych XX wieku teren po dawnym majątku był nadal nazywany Folwarkiem. Obecnie nazwa nieużywana.

Lisia Góra (Szrederowa) – nazwa wzniesienia znajdującego się w pobliżu ulicy Ornej i Obwodnicy. Określenie Lisia pochodzi od zamieszkujących tu lisów, a Szrederowa od dawnego gospodarza terenu. Nazwy znane przed II wojną światową. Dzisiaj nadal spotykana jest nazwa Lisia Góra (nieoficjalna, używana w mowie potocznej, brak oznaczeń na mapach).

Glinna Góra (Chójowa Góra) – nazwa wzniesienia na Fikakowie w okolicy dzisiejszego wiaduktu nad obwodnicą (ul. Lipowa). Określenie Glinna od gliny, a Chójowa od rosnących tu sosen (chójek w jęz. kaszubskim). Obecnie obydwie nazwy już zapomniane.

Mazurowa Góra – nazwa wzniesienia na Fikakowie w okolicy sklepu Lidl. Znajduje się tu popularna górka saneczkarska. Pochodzi od nazwiska właścicieli terenu. Obecnie nazwa zapomniana.

Maślakowa Góra - nazwa niewielkiego leśnego wzniesienia w pobliżu Obwodnicy i torów kolejowych. Popularne miejsce grzybiarzy, stąd nazwa. Określenie nieoficjalne, używane tylko przez miejscowych.

Góra Studencka – nazwa wzniesienia znajdującego się na granicy Gdyni i Gdańska w południowej części wielkokackiego lasu. Nazwa nadana na początku XX wieku przez studencki klub turystyczny w celu wypromowania wzniesienia. Znajduje się tu naturalny punkt widokowy na jezioro Wysockie (widok ograniczony). Nazwa występuje na mapach lecz jest raczej słabo znana wśród społeczeństwa.

Góra Donas (Cholera, Trzech Krzyży) – najwyższa góra na terenie Gdyni znajdująca się obecnie w dzielnicy Dąbrowa. Pierwotnie należała do niezasiedlonej wsi Januszewo, a od początku XIX w. do wsi Kolonia zwanej też Donasberg – od tego określenia góra przyjęła nazwę. W średniowieczu góra była miejscem rzekomych spotkań wielkokackich czarownic – sabatów. W pierwszej połowie XIX w. w pobliżu założono cmentarz choleryczny, przy którym ustawiono trzy krzyże (stąd dawniej stosowane potoczne nazwy wzniesienia). Jeszcze w XIX w. założono tu cmentarz protestancki, gdzie ostatni pochówek odbył się po II wojnie światowej. W 1945 roku góra była świadkiem krwawych walk broniących wzgórza Niemców oraz atakujących żołnierzy radzieckich. Od 1973 roku w granicach Gdyni oraz Wielkiego Kacka. W 1987 roku znalazła się w granicach Dąbrowy. Aktualnie góra pełni funkcje turystyczne - znajduje się tu wieża widokowa powstała w 2003 r. oraz zabytkowy XIX-wieczny cmentarz protestancki. Nazwa obecna na mapach i powszechnie używana. 

Sołtysia Góra - nazwa rozległego wzniesienia na Karwinach II pierwotnie należącego do sołtysa (od XIV wieku). W XVII wieku przeszło na własność folwarku, a w 1826 roku częściowo ponownie trafiło w ręce ówczesnego sołtysa Jasińskiego. Ród Jasińskich resztę wzniesienia nabył w 1885 roku. Pod koniec lat 70-tych XX wieku ziemie zostały przejęte przez władzę ludową i wzniesiono tu blokowisko istniejące do dzisiaj. Nazwa zatarta w pamięci.  

Jasińskich Chojny – nazwa wzniesienia (części Sołtysiej Góry) na Karwinach, teren cmentarza powstałego w 1831 roku. Początkowo ziemie sołtysa, a później folwarku. Po parcelacji w latach 80-tych XIX wieku znalazły się w posiadaniu rodziny Jasińskich, którzy otoczyli cmentarz należnym szacunkiem. Ustawili tu krzyż, którego następca stoi do dzisiaj. Nazwa kaszubska od nazwiska gospodarzy oraz od rosnących tam sosen (kasz. chòjnë). Nazwa nieoficjalna, współcześnie słabo znana, miejsce częściej nazywane górką lub laskiem.

Górka Śmierci – współczesne określenie stromego zbocza między Karwinami I a Karwinami II. Najpopularniejsze w okolicy miejsce zjazdów na sankach. Nazwa mogła powstać w latach 90-tych XX wieku, kiedy gwałtowny rozwój motoryzacji przyczynił się do zwiększenia ruchu na ul. Nałkowskiej, do której prowadzą zjazdy, a co za tym idzie do zwiększenia zagrożenia zdrowia i życia saneczkarzy. Jednak wg innej koncepcji nazwa pochodzi z lat 90-tych, ale… XIX wieku. W tym miejscu bowiem rzekomo mają być pochowane ofiary drugiej fali epidemii cholery.

Lipusz – określenie lasu i stawu za Fikakowem. Nazwa od rosnących w lesie lip. Od tej nazwy pochodzi ulica Lipowa, która prowadzi do tego lasu. Używana w dwudziestoleciu międzywojennym i w latach powojennych. Obecnie nie stosowana.

Lewiny (Kolonia Wielki Kack) – nazwa wielkokackich łąk i lasu znajdującego się za Karwinami w okolicy dzisiejszych ulic Żniwnej i Strzelców. Pochodzi od dzierżawcy folwarku – szlachcica Lewińskiego z połowy XVIII wieku. W 1991 roku łąki znalazły się w granicach Małego Kacka. Po 2008 roku zabudowane. Nazwa nieznana społeczeństwu, choć widnieje na mapach Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i mogłaby być powszechnie używana w odniesieniu do wybudowanych tu nowych blokowisk. Na niektórych mapach miejsce oznaczane jest jako Kolonia Wielki Kack.

Keslinke Parcele – nazwa ziem należących do rodu Keslinke. Znajdowały się mniej więcej między dzisiejszym wykopem kolejowym a ulicą Żniwną. Od 1991 roku w granicach Małego Kacka. Jeszcze w 2008 roku dalej funkcjonowały tu łąki i pastwiska, na których wypasano kozy. Później teren zabetonowany nowym osiedlem mieszkaniowym. Nazwa stosowana jeszcze w latach 50-tych, dzisiaj zapomniana.

Wierzch Pola – teren współczesnych Karwin I. Do lat 70-tych XX wieku były to najżyźniejsze ziemie na Wielkim Kacku, gdzie kacanie uprawiali swoje pola. Nazwa popularna w dwudziestoleciu wojennym, używana jeszcze w latach 70-tych. Obecnie zapomniana. Do świetności dawnych terenów nawiązują warzywne ulice np. Buraczana.

Krowie Łąki - być może w pradawnych czasach jezioro polodowcowe, dzisiaj podmokłe łąki w lesie na południe od Źródła Marii. Dawniej wyznaczały granicę między Wielkim Kackiem a Osową. Nazwa powojenna, występuje na mapach.

Końskie Łąki – w pradawnych czasach jezioro polodowcowe, dzisiaj podmokłe łąki w lesie na południe od Źródła Marii. Dawniej wyznaczały granicę między Wielkim Kackiem a Osową. Nazwa powojenna, występuje na mapach.

Zarosłe Łąki – być może w pradawnych czasach jezioro polodowcowe, dzisiaj dwie podmokłe łąki w lesie na południe od Źródła Marii. Dawniej wyznaczały granicę między Wielkim Kackiem a Osową. Nazwa przedwojenna, występuje na mapach. W ostatnich latach w użyciu pojawiły się dwie nowe nieoficjalne nazwy rozgraniczające łąki - Krowie Bagno (zalana łąka) oraz Kocie Łąki (łąka południowa).

Księże Łąki - łąki w okolicach Źródła Marii

Pierwsze Łąki – niezidentyfikowane łąki wymienione w dokumencie z 1766 roku.

Żabieniec –niezidentyfikowane łąki wymienione w dokumencie z 1766 roku. Być może chodzi tu o Żabie Błoto pod Osową - pierwotnie bagna, później od XIX wieku łąki i mały przysiółek przynależny do Osowej.

Lemkowo - niezidentyfikowana część Wielkiego Kacka wymieniona w księdze chrztu parafii p.w. Św. Wawrzyńca z 1902 r. Nazwa od nazwiska Lemke pochodzącego od imienia Lambert, opcjonalnie od niemieckiego zdrobnienia imienia Lemmchen lub niemieckiego słowa Lamm (jagnię, baran).

Źródło Marii (Brzãczka, Cesarskie Źródło) – nazwa źródła potoku Źródła Marii. Od XIX wieku do 1921 roku nazywane Cesarskim Źródłem (być może ustawione było tu popiersie cesarza). Po tym roku i postawieniu figury Najświętszej Marii Panny przy źródełku przyjęto oficjalną nazwę Źródło Marii. Jednak miejscowi Kaszubi od najdawniejszych czasów nazywają to miejsce Brzãczka. Obecnie miejsce kultu religijnego i wypoczynku, nazwa powszechnie znana.

Jezioro Kackie – dawne jezioro lobeliowe wymienione w dokumencie z 1353 roku. Uprawiano tu rybołówstwo. Ok. 1900 roku jezioro zostało osuszone na potrzeby pastwiska. Po 1930 roku wyłoniło się i osuszono je ponownie w roku 1935. Kolejny raz teren został zalany ok. roku 1980. W jeziorze pojawiły się wtedy ryby, działała też wypożyczalnia łódek. Jednak jeszcze na początku lat 80-tych po raz trzeci jezioro osuszono. Dzisiaj są to rozległe podmokłe łąki między ul. Podleśną a torami kolejowymi uznawane od 2008 roku za użytek ekologiczny. Nazwa oficjalna, choć średnio znana wśród społeczeństwa.

Rzeka Kacza – rzeka o nazwie znanej od czasów najdawniejszych. Od niej swoją nazwę przyjął Wielki Kack. Dawniej uznawano, że ma dwa źródła – dzisiejsze Źródło Marii oraz Bojano. Dzisiaj ta pierwsza struga uznawana jest jako dopływ rzeki Kaczej i znana jest pod nazwą Potok Źródła Marii lub Potok Mariański. Współcześnie uznawany przebieg rzeki nie przechodzi więc przez Wielki Kack, a jedynie przez skraj dzielnicy Karwiny. Wpływa do Morza Bałtyckiego w pobliżu przystani rybackiej w Orłowie. Pierwotnie rozgraniczał Wielki Kack od Witomina, Chwarzna, Wiczlina. Nazwa urzędowa powszechnie znana. Do dzisiaj mylnie Kaczą nazywa się także Potok Źródła Marii.

Potok Źródła Marii (Mariański) – potok mający źródło w pobliżu kapliczki Źródło Marii. Płynie przez Wielki Kack, Karwiny i Krykulec. W Kaczych Łęgach łączy się z rzeką Kaczą. Nazywany tak od dwudziestolecia międzywojennego albo od czasów powojennych. Nawiązuje do nazwy źródła, które z kolei wzięło swą nazwę od stojącej tam figury Najświętszej Marii Panny. Jest to nazwa urzędowa. Wcześniej, od czasów najdawniejszych, potok uznawany był jako jedna z dwóch odnóg rzeki Kaczej. Takie postrzeganie tego cieku wodnego musi być mocno zakorzenione w społeczeństwie bowiem dzisiaj potok nadal jest powszechnie mylnie nazwany rzeką Kaczą. Nazwa urzędowa, rzadko stosowana w życiu codziennym.

Potok Przemysłowy – potok przepływający przez Mały Kack wpływający do rzeki Kaczej. Ma jednak istotny związek z Wielkim Kackiem, gdyż jego źródło znajduje się na terenie byłego Jeziora Kackiego. Powstał w pierwszej połowie XX wieku w celu zapewnienia odpływu z terenu dawnego jeziora. Wcześniej w części bliżej Kaczej również istniał w tym miejscu potok, który do 1991 roku rozgraniczał Mały i Wielki Kack. Nazwa urzędowa, powszechnie nieznana.

Torfowe Kule – określenie miejsca dawnego wydobywania torfu w lesie między Fikakowem a Nowinami (Polifarbem). Nazwa powszechnie nigdy nie była stosowana, ale widnieje na mapach i przewodnikach Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego.

Bursztynowe Kule – dawne wyrobisko bursztynu znajdujące się w lesie między ul. Sopocką a Jeziorem Kackim działające w pierwszej połowie XIX wieku. Kula po kaszubsku oznacza jamę, dół. Obecnie miejsce zapomniane znane nielicznym.

Wielki Hak (Zakręt Śmierci, Agrafka, Język Teściowej) – określenie wyjątkowo ostrego zakrętu na ul. Sopockiej. Miejsce licznych wypadków.

Wielki Wykop – wykop na Karwinach powstały na potrzeby linii kolejowej w 1930 roku. Określenie „wielki” pochodzi od dużego zakresu prac wykonanych przy budowie wykopu.

Złoty Wykop – wykop w lesie wielkokackim powstały na potrzeby linii kolejowej w 1930 roku. Nazwa „złoty” pochodzi od wysokich kosztów wykonania wykopu.

Leśne Siostry – określenie dwóch charakterystycznych okazałych drzew rosnących dawniej w  lesie na południe od Jeziora Kackiego (dzisiaj za obwodnicą). Oznaczane na mapach z początku XX wieku. Nazwa przetrwała w przekazie ustnym co najmniej do lat 50-tych. Obecnie drzewa nie istnieją, a nazwa praktycznie nie jest stosowana.

Dolina Kaczego Potoku – dolina, w której płynie rzeka Kacza w pobliżu Krykulca. Oznaczana na mapach.

Kacze Łęgi – rezerwat przyrody w dolinie rzeki Kaczej w pobliżu Krykulca istniejący od 1983 roku. Znajduje się w granicach Małego Kacka choć kojarzony jest częściej z Karwinami. Nazwa nawiązuje do rzeki Kaczej oraz do typu lasu. Oznaczana na mapach.

Bór Bagienny – rezerwat przyrody w pobliżu Gołębiewa. Nazwa nawiązuje do charakteru terenu.

Dewajtis – ponad 200 letni Dąb Szypułkowy, pomnik przyrody niedaleko Gołębiewa. Nazwa nadana sztucznie, brak odniesień do topografii i miejscowej historii.

BIBLIOGRAFIA

·         M. Sokołowska, Encyklopedia Gdyni, Gdynia 2006

·         T. Rembalski, D, Małszycki, Wielki Kack: dzieje kaszubskiej wsi, Gdynia 2011

·         T. Rembalski, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta, Gdynia 2011

·         Z. Żywicka, Z dziejów Wielkiego Kacka, Gdańsk 2005

·         Archiwalne mapy

·         Fora internetowe: forum.eksploracja.pl, wolneforumgdansk.pl, forum.dawnygdansk.pl

·         Badania własne