KASZËBSCZI WIÔLDŻI KACK

Wielki Kack to jedna z najbardziej kaszubskich dzielnic Gdyni. Bez wątpienia kaszubski klimat najmocniej czuć właśnie na tym obszarze - prężnie działa tu koło Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, odbywają się kaszubskie festyny, a w kościele odprawiane są msze w języku kaszubskim. Język ten jest obecny także na ulicach, a ich nazwy związane są z kaszubszczyzną. W niniejszym artykule zaprezentowano obecność kultury kaszubskiej w Wielkim Kacku w ujęciu historycznym oraz współczesnym. 

Wielki Kack podobnie jak większość dzielnic Gdyni posiada kaszubski rodowód. Do dzisiaj mieszka tu wiele przedstawicieli starych kaszubskich rodów. Pierwsze wzmianki na temat Wielkiego Kacka pochodzą z 1277 roku i już wtedy Kaszubi zamieszkiwali tę wieś. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Stefana Ramułta, w 1892 roku Wielki Kack był jedną z najbardziej kaszubskich miejscowości, które obecnie wchodzą w skład Gdyni (Kaszubi stanowili 98,5% mieszkańców wsi tj. 832 Kaszubów i 12 Niemców). W 1910 roku wg spisu ludności Wielki Kack zamieszkiwało 957 Kaszubów (95,4% ogółu), 2 Polaków i 44 Niemców. O narodowości decydowało wtedy codzienne używanie danego języka.  Po blisko 100 latach (w 2005 roku) kolejne ciekawe badania przeprowadził Jan Mordawski. Wynika z nich, iż w obecnych czasach Wielki Kack jest najbardziej kaszubską dzielnicą Gdyni. 51,8% mieszkańców tej dzielnicy stanowią Kaszubi (21,6%) oraz osoby z częściowym rodowodem kaszubskim (30,2%) co daje liczbę 4 929 osób (2055 Kaszubów oraz 2874 z częściowym rodowodem). Wynik ten plasuje Wielki Kack na pozycji lidera w Gdyni. Jest to jedyna dzielnica,  w której Kaszubi stanowią większość. Co ciekawe 5 miejsce w tym zestawieniu zajmują sąsiednie Karwiny z wynikiem 34,4% (22,3% Kaszubów oraz 12,1% z częściowym rodowodem) - 3 995 osób (kolejno 2590 i 1405 osób). 2793 (29%) Wielkokacan oraz 1235 (10%) Karwinian zna język kaszubski przynajmniej w stopniu podstawowym. Szacować można, iż ok. 6,7% Wielkokacan (ok. 640 osób) i Karwinian (ok. 780 osób) zna język kaszubski dobrze, gdyż posługuje się nim regularnie. Dane te mogą być obecnie jednak nieco zawyżone gdyż badania przeprowadzano 13 lat temu, a należy pamiętać, że znajomość tego języka jest powszechniejsza wśród ludzi starszych. Łącznie na interesującym nas obszarze mieszka 8924 osób (42,22% ogółu) o rodowodzie kaszubskim, a znajomość języka wykazuje 4028 osób (19% ogółu). 

Kultura kaszubska była pielęgnowana już podczas dwudziestolecia międzywojennego. W Wielkim Kacku powszechnie zachowywano kaszubskie zwyczaje takie jak dyngowanie w Poniedziałek Wielkanocny, chodzenie Gwiżdżów z rózgami w Boże Narodzenie, czy też hałasowanie pod oknami (m.in. tłuczenie garnków) oraz obdzwanianie drzewek owocowych w noc sylwestrową. Rozwijała się także kultura wyższa – wielkokacki chór Towarzystwo Śpiewu Kościelnego Dzwon (działał w latach 1923-1963) w swoim repertuarze posiadał pieśni kaszubskie, a Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży (1929-1950) prezentowało przedstawienia kaszubskie. We wsi rozmawiało się w języku kaszubskim. Po II wojnie światowej powstało Zrzeszenie Kaszubskie. Już 7 lutego 1957 roku powołano koło terenowe w Wielkim Kacku. Liczyło ono 69 członków. Wcześniej, bo po 1952 roku w szkole założono dziecięcy folklorystyczny zespół kaszubski. Jednak organizacje te prawdopodobnie rozwiązano już w 1958 roku. Dzięki propagandzie władz PRL w kolejnych latach kultura kaszubska była marginalizowana i przedstawiana jako niemodna i archaiczna. Dzięki napływowi ludności z różnych części kraju, język polski wypierał kaszubski w mowie mieszkańców. Pozytywne zmiany nastąpiły dopiero w latach 90-tych.  11 grudnia 1996 roku (jako pierwsze w Gdyni) powołano po raz drugi w historii wielkokackie koło Zreszenia Kaszubsko-Pomorskiego (ZKP), które działa prężnie do dzisiaj i jest aktywnym organizatorem kaszubskiego życia kulturalnego w dzielnicy. W 2001 roku czasopismo Pomerania przyznało kołu Skrę Ormuzdową za zasługi na rzecz kultywowania kultury kaszubskiej.

Wielkokackie koło ZKP spotyka się we własnym gronie raz w miesiącu, a także podczas spotkania opłatkowego i wielkanocnego w kawiarence Przystań przy parafii p.w. św. Wawrzyńca. Okazyjnie organizowane są spotkania z kaszubskimi twórcami, wykłady i wystawy*. W 2016 roku zorganizowano tu cykliczne warsztaty EtnoKaszebe dla mieszkańców Wielkiego Kacka. Organizowało je Kaszubskie Koło Gospodyń Miejskich Gdynia. Podczas warsztatów uczestnicy mieli możliwość zaznajomienia się kaszubskim rękodziełem.

Ostoją kaszubskiej kultury w Wielkim Kacku jest parafia p.w. św. Wawrzyńca. Za sprawą wielkokackiego koła ZKP oraz proboszcza Ryszarda Kwiatka od 1998 roku odprawiane są w kościele nabożeństwa w języku kaszubskim. Kaszubska msza święta organizowana jest w każdą drugą niedzielę miesiąca. W okresie Wielkiego Postu co tydzień we wtorek odbywa się kaszubska droga krzyżowa. Październikowe wtorki wypełniane są natomiast różańcem odmawianym w języku kaszubskim. Także w tym języku w Niedzielę Palmową podczas jednej z mszy czytana jest pasja, a w trakcie Wigilii Paschalnej jedno z czytań. Kaszubi obecni są również zawsze podczas wszelkich uroczystości kościelnych. W trakcie kaszubskich mszy w kościele można spotkać osoby ubrane w tradycyjny strój kaszubski.  Dwa okna świątyni w kruchcie bocznej posiadają kaszubskie wzory (od 2001 roku). Kościół posiada też haftowany obrus (od 2002 roku) oraz haftowaną szarfę do dzwonku wiszącego i sygnaturki. Przez pewien okres wystawiana była także kaszubska szopka bożonarodzeniowa. Kaszubskie życie religijne wychodzi również poza kościół. W każdy wtorek maja przy kapliczce na Źródle Marii odprawiane jest nabożeństwo majowe. Ponadto 3 maja oraz 15 sierpnia w tym miejscu odbywają się nabożeństwa z kaszubską liturgią słowa. Jeszcze dłuższą tradycję ma stawianie ołtarza kaszubskiego podczas procesji Bożego Ciała (od 1990 r.). Zarówno podczas procesji jak i tradycyjnej wielkokackiej pielgrzymki do Wejherowa kultywowany jest kaszubski zwyczaj tańców feretronów. W 2008 roku za zasługi dla Kaszub ks. prałat Ryszard Kwiatek został uhonorowany Srebrną Tabakierą Abrahama przyznawaną przez gdyński oddział ZKP.

Wielkokackie Koło ZKP jest także współorganizatorem (wraz z parafią oraz radą dzielnicy) kaszubskich festynów. Od 1995 roku przy figurce na Źródle Marii odbywają się pikniki - do 2012 roku dwa razy w roku (w dniu 3 maja oraz 15 sierpnia), a obecnie tylko w maju (15 sierpnia odprawiana jest obecnie wyłącznie msza święta). Jak wspomniano wcześniej, wydarzenia te poprzedzają nabożeństwa odprawiane częściowo w języku kaszubskim. Obecni są wtedy Kaszubi w strojach regionalnych, a czasami oprawę wzbogacają także zespoły kaszubskie. Niekiedy również w programach festynów pojawiają się kaszubskie elementy (np. w 2017 roku wystąpił zespół Kaszubianki). Dla miejscowych Kaszubów ważne są także świętojańskie festyny odbywające się od 2008 roku na boisku przy parafii św. Wawrzyńca. Mają one zawsze charakter kaszubski. Występują tu zespoły folklorystyczne (między innymi Zespół Pieśni i Tańca Gdynia oraz Zdzich Kapela) gospodynie częstują kaszubskim kuchem, a w wybranych latach odprawiany jest starokaszubski obrzęd świętojański Ścinania Kani prezentowany w języku kaszubskim (lata 2008, 2009, 2010, 2012, 2017). Ponadto w 2014 roku przy Źródle Marii odbył się kaszubski festyn z okazji otwarcia Trasy Historycznej. W tym samym roku zorganizowano uroczystość w kościele i na boisku przyparfialnym z okazji jubileuszu proboszcza Ryszarda Kwiatka, a rok później uroczystość przejścia na emeryturę proboszcza (również w kościele i na boisku). 2 czerwca 2018 roku na boisku przykościelnym odbędzie się festyn Kaszubski Dzień Dziecka. Wszystkie te wydarzenia są okazją do poznania kultury kaszubskiej, spotkania Kaszubów w strojach regionalnych, czy do posłuchania żywej mowy autochtonów.

Język kaszubski obecny jest w przestrzeni publicznej Wielki Kacka. W 2014 roku zrealizowany został projekt Trasa Historyczna. W określonych punktach Wielkiego Kacka ustawiono plansze prezentujące historię okolicznych miejsc. Tekst jest umieszczony na tablicach w trzech językach – polskim, angielskim oraz kaszubskim. 

Patroni ulic Wielkiego Kacka często związani są z Kaszubami. W Gdyni, to właśnie w tej dzielnicy znajduje się najwięcej kaszubskich ulic. Już w 1991 roku wytyczono ulicę Gryfa Pomorskiego (symbol Kaszub). W 1996 roku pojawiły się ulice księżniczek kaszubskich: Zwinisławy, Witosławy oraz Damroki. Ponadto istnieją ulice nawiązuje do demonologii kaszubskiej – ul. Stolemów (od 1996 r.), ul. Borówca, Krośniąt, Goska (1997) oraz Lesoka (2001), do słynnej kaszubskiej postaci literackiej – ul. Remusa (1997) oraz kaszubskich rybaków - ul. Maszopów (1996). W 2001 roku pojawiła się ulica Waleriana Szefki upamiętniająca wielkokackiego działacza kaszubskiego (założyciela koła kaszubskiego i dziecięcego zespołu folklorystycznego), kierownika miejscowej szkoły. Z języka kaszubskiego pochodzi też nazwa ulicy Małe Karwiny (oznaczająca pastwisko) oraz oficjalne nazwy osiedli takich jak Karwiny i Fikakowo.

Nawiązania do kaszubskiej kultury obecne są również na targowisku na Karwinach I. Działa tu Galeria Przysmaków Regionalnych oraz masarnia Kummer z kaszubskimi systemami identyfikacji wizualnej. Natomiast sklep zabawkowo-papierniczy w swojej ofercie posiada niewielki wybór upominków kaszubskich. W latach 2016-2017 na Karwinach III działał sklep spożywczy z produktami regionalnymi o nazwie „Króm”. Aktualnie na Wielkim Kacku nie działa żadna restauracja z kuchnią kaszubską, choć kiedyś takie miejsce funkcjonowało. W latach 1929-1939 przy ul. Karwińskiej istniała bowiem Oberża Kaszubska.

Obecnie największą bolączką miejscowych Kaszubów jest brak możliwości kultywowania znajomości języka kaszubskiego wśród młodego pokolenia. W lokalnej szkole nr 20 mimo wielu prób nie udało się do tej pory uruchomić zajęć z rodzimego języka. Obecnie jego nauczanie jest obecne w kilku gdyńskich szkołach, natomiast brakuje go w najbardziej kaszubskiej dzielnicy. Koło ZKP Gdynia Wielki Kack czyni starania aby otworzyć w szkole izbę kaszubską, a w dalszym etapie wprowadzić nauczanie tego języka.

*Udokumentowane wydarzenia w kawiarence Przystań:

1999  

·         Spotkanie z redaktorem telewizyjnej audycji "Rodnó Zemia", E. Pryczkowskim, dotyczące Izabelli Trojanowskiej

·         Wykład dr J. Kowalskiego "Prehistoryczna geografia ziemi kaszubskich"

2002

·         Spotkanie z córkami A. Labudy z okazji 100 rocznicy urodzin pisarza i pośmiertnego wydania książki "Ewanielskô spiéwa"

·         Spotkanie z E. Pryczkowskim dotyczące promocji jego książki Mësla dzëcka  i T. Fopke – kaszubskim kompozytorem i wokalistą

·         Spotkanie z literaturą kaszubską

·         Spotkanie z literaturą kaszubską

·         Spotkanie z literaturą kaszubską

·         Spotkanie z literaturą kaszubską

2008

·         Spotkanie z laureatką Srebrnej Tabakiery F. Baska-Borzykowską

2009

·         Spotkanie z T. Fopke – kaszubskim kompozytorem i wokalistą

2010

·         Wykład dr T. Rembalskiego pt. „Dzieje Wielkiego Kacka”

2011

·         Promocja książki pt. „Wielki Kack. Dzieje kaszubskiej wsi" i wystawa zdjęć starego Wielkiego Kacka

·         Wykład pt. „Nekropolie gdyńskie przed 1926 rokiem".

2012

·         Spotkanie na temat Franciszka Ornassa -- gdyńskiego nauczyciela, patrioty i żołnierza

2013

·         Spotkanie z P. Pragertem, autorem dzieła „Herbarz szlachty kaszubskiej"

·         Wykład archeolog D. Król pt.  "Archeologia Wielkiego Kacka"

2014

·         Promocja książki „Kult o znamionach cudu” pod redakcją T. Hoppe.

2016

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Zabawki z Kaszub

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Kaszubskie Tworzenie biżuterii  sznureczkowej

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Kaszubskie kwiaty z filcu

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Tworzenie kwiatów z bibuły

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Kaszubski papier mache

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Tworzenie kartek trójwymiarowych

·         Warsztaty rękodzieła Etnokaszebe: Tworzenie ozdób bożonarodzeniowych

Bibliografia:

·         J. Mordawski, Kaszubi w Gdyni, Gdinskô Klëka nr 2/2003 (26)

·         J. Mordawski, Gdyńscy Kaszubi, Pomerania nr 1/2006

·         Gdyńscy Kaszubi, praca zbiorowa pod kierunkiem Jana Mordawskiego, Gdynia 2006

·         Z. Żywicka, Z dziejów Wielkiego Kacka, Gdańsk 2005

·         Badania własne