ZA GÓRAMI, ZA LASAMI, historia Wielkiego Kacka cz.1

Dawno, dawno temu, za siedmioma górami, za siedmioma lasami istniała kraina mlekiem i miodem płynąca… Baśniowy wstęp do niniejszego artykułu nie jest oderwany od rzeczywistości. Wszakże  dawne ludy osiedlały się w miejscach przyjemnych człowiekowi. Najdawniejsze dzieje Wielkiego Kacka to jednak wciąż temat, który skrywa w sobie wiele tajemnic. Starożytna, a nawet wczesnośredniowieczna historia nie została należycie udokumentowana stąd też w jej odkrywaniu pozostaje kierowanie się poszlakami i domysłami. Przedstawione opracowanie jest wstępem do historii Wielkiego Kacka. Podejmuje ono próbę uporządkowania posiadanej wiedzy dotyczącej powstawania osady, a następnie wsi.

Teren na którym istnieje Wielki Kack został ukształtowany po wycofaniu się lodowca ok. 13 tysięcy lat temu. Początki osadnictwa w tym miejscu sięgają okresu 2000-1700 r.p.n.e. Odkrycia archeologiczne (biżuteria, popielnice) potwierdzają, że zamieszkiwała tu ludność koczownicza pochodząca z terenów naduralskich utrzymująca się głównie ze zbieractwa i rybołówstwa. W Wielkim Kacku odnotowano także stanowiska archeologiczne z epoki żelaza, a najwięcej znalezisk (w tym cmentarzysko z okolic ul. Żniwnej) pochodzi z wczesnego okresu tej epoki (650-400 r.p.n.e). Pochodzenie etniczne osadników jest przedmiotem dyskusji historyków. Na przełomie er pojawiły się tu plemiona germańskie. W okresie wędrówek ludów (IV-VI w.) omawiany obszar pozostawał prawdopodobnie pusty. W VII wieku tereny Pomorza zasiedlane zaczęły być przez Słowian.  Dotarli oni również do ziem leżących w zakresie naszego zainteresowania. Bogate ukształtowanie terenu - obecność rzeki i jeziora, lasy i łąki, rozległe wzgórza i doliny - sprzyjało osadnictwu. Początkowo cały obszar położony w dolinie rzeki Kaczej od brzegu morza w okolicach jej ujścia aż do Wiczlina nazywano Kackiem. Nazwa Kack wzięła się od rzeki Kaczej[1], która przepływa przez omawiany rejon.  Teren ten posiadał jednolity krajobrazowy charakter odrębny od sąsiednich krain. Do Kacka zaliczano nawet część Kępy Redłowskiej, a sam cypel Redłowski zwano Kacewskim hakiem.  Urządzono tam słowiańską świątynię, w której oddawano cześć prawdopodobnie bogowi morza - Goskowi. Powiązany z nią był z pewnością guślarz, który wg legend miał mieć swoje domostwo na terenie współczesnego Wielkiego Kacka. W Wielkim Kacku znajdowało się też cmentarzysko, na którego ślady natknięto się podczas badań archeologicznych. Mieściło się ono w sąsiedztwie jeziora od strony Bernardowa. Znaleziono także biżuterię i ceramikę oraz łódź - dłubankę. Sam Kack był zbiorem rozproszonych przysiółków złożonych z kilku domostw, a czasem nawet jednego, które mieściły się od siebie w dość dużej odległości. Miejscowa ludność utrzymywała się głównie z rolnictwa, w mniejszym stopniu z rybołówstwa, polowań i rzemieślnictwa. Od X wieku, po zajęciu Pomorza przez Mieszka I, Kack podlegał okręgowi grodowemu w Gdańsku. Po przejściowym okresie uniezależnienia Pomorza od Polski, w XII wieku Pomorze Gdańskie stało się namiestnictwem (księstwem) podległym królowi Polski. Władzę sprawowali tu namiestnicy (książęta) pochodzący z dynastii Sobiesławców. Księstwo należało do rodu namiestników, a więc i Kack był własnością władców gdańsko pomorskich.  W połowie XIII wieku książę Świętopełk wywodzący się z tego rodu podzielił Kack na dwie osady i przyznał je nowym właścicielom. Pierwsza część położona niżej, bliżej morza przypadła rodowi rycerskiemu. Część położona wyżej przekazana została biskupstwu włocławskiemu. Zachowanym świadectwem potwierdzającym te nadania jest dokument z 1277 roku wystawiony przez syna Świętopełka - Mściwoja II, który potwierdzał prawo biskupa do posiadania kilku wsi. W tym dokumencie po raz pierwszy wymieniona zostaje interesująca nas wieś (Katzco). Od tego czasu wykształciły się dwie odrębne osady, a każda z nich zaczęła rozwijać się innym torem. Część którą otrzymało biskupstwo nazywano po prostu Kackiem, a z czasem zaczęto dodawać mu przydomek Wielki.[2] Choć historia Małego Kacka wydaje się być bardziej bajkowa i romantyczna, to Wielki Kack zaczął rozwijać się szybciej i odgrywał większą rolę. W 1308 roku Kack wraz z całym Pomorzem Gdańskim znalazł się pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego. Wieś została zorganizowana poprzez lokację na prawie chełmińskim dokonanej przez biskupa włocławskiego w 1353 roku. Urządzeniem wsi zająć się musiał zasadźca, który po dokonaniu koniecznych reform (pomiary wsi, podział gruntów, budowa domostw, zapewnienie osadników, reformy czynszowe i rolnicze) stawał się sołtysem ze sporymi nadaniami ziemskimi. Wielkokackim zasadźcą był niejaki Przysutony. Wielki Kack stanowił obszar 680 ha. Wraz z lokacją doszło do niewielkich zmian w granicach między Kackami, gdyż prawdopodobnie ze wsi wyłączono niewielki teren będący peryferyjnym przysiółkiem, który został włączony do Małego Kacka. Ziemie Wielkiego Kacka zostały podzielone na 40 łanów. Zasadźcy przypadły 4 łany, tyle samo zarezerwowano dla przyszłego proboszcza, a po 2 łany otrzymać miało 16 gburów. Centrum wsi zlokalizowano w sąsiedztwie rzeki (dzisiaj Potok Źródła Marii). Do obecnych czasów zachował się pierwotny układ głównej drogi wiejskiej (dzisiaj ul. Źródło Marii) biegnącej łagodnymi łukami analogicznie do biegu rzeki wraz z układem zabudowy. Od placu wiejskiego (obecnie kapliczka św. Rocha) odchodziły drogi do Chwaszczyna, Wiczlina i Sopotu. Wkrótce po przeprowadzeniu lokacji, jeszcze w XIV wieku, w Wielkim Kacku powstała parafia z kościołem, karczma oraz młyn. Tak urządzona wieś miała na celu przynieść biskupstwu wymierne korzyści w postaci czynszów pobieranych za uprawę ziemi, rybołówstwo oraz prowadzenie młyna i karczmy. Miejscowość rozwijała się gospodarczo, a rozkwit trwał do połowy XV wieku do czasów wojny trzynastoletniej, która zamknęła pierwszą część historii Wielkiego Kacka.  

Bibliografia:

•         T. Rembalski, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006
•          T. Rembalski, D. Małszycki, Wielki Kack: dzieje kaszubskiej wsi, Gdynia 2011
•          W. Szulist, Gdynia i jej dzisiejsze dzielnice przed powstaniem miasta, Gdynia, Pomorze Gdańskie nr 5, Gdańsk 1968
•          B. Spigarska, Badania archeologiczne na terenie Gdyni, Rocznik Gdyński  nr 5, Gdynia 1984
•    Ł. Połczyński, K. Ślusarska, Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku wielokulturowym Gdynia Wielki Kack 10
•    Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gdyni, uchwała nr XI/342/19 Rady Miasta Gdyni z dnia 28 sierpnia 2019 r.

---

[1] Samo pochodzenie nazwy rzeki pozostaje nie do końca wyjaśnione. Nie wiadomo czy nadana została urzędowo, czy też pochodzi od ludowego nazewnictwa. Być może pierwszy zapis nazwy rzeki „Cacza” jest  zniekształceniem zasłyszanej nazwy stosowanej przez miejscową ludność. Słowa „kaczka” czy „kaczyniec” mają XIV-wieczny rodowód, wątpliwe jest więc aby były wcześniej znane na omawianym obszarze. Jednak nazwa może mieć dźwiękonaśladowczy rodowód (dźwięk wydawany przez występujące tu licznie kaczki). Inną hipotezą jest, że nazwa pochodzi od... odchodów kaczki. W językach południowo-słowiańskich "kacza" to określenie węża, które pochodzi od jego śluzu. A więc istnieje całkiem prawdopodobna możliwość iż śluzowate mokre odchody wydzielane przez kaczki w zamierzchłych czasach były nazywane właśnie w ten sposób przez ogół Słowian.  Wersja ta wydaje się być najbardziej prawdopodobna. 

[2] „Wielki” w dokumentach, i to tylko wybranych, zaczyna się pojawiać w drugiej połowie XVI wieku (Kaczki Wielkie, Wielki Kack). Urzędowo zaczyna obowiązywać dopiero po rozbiorach. Co ciekawe, w źródłach średniowiecznych częściej Wielkim błędnie określano Mały Kack. Najczęściej jednak obie miejscowości nazywano tak samo, a więc przez kilka stuleci istniały dwie osobne wsie o identycznych nazwach „Kack” (Cacza, Cacze, Catze, Czatcze, Kaze, Kacze, Katcze, Katzco, Kaczsko, Kaczko, Kaczk, Kacko, Kacki). Dla Wielkiego Kacka incydentalnie stosowano również nazwę Kościelny Kack.