KOLEJOWY WIELKI KACK

Historia kolei na Wielkim Kacku liczy już 98 lat. Przez ten czas kolejowy klimat na stałe wkomponował się życie dzielnicy. Wiele elementów dawnej kolei zostało zachowanych do dnia dzisiejszego stanowiąc ogromną wartość dla miłośników transportu szynowego. Dzieje wielkokackiej kolei są niezwykle barwne. Zostały one opisane w niniejszym opracowaniu i wzbogacone zdjęciami oraz mapą.

Pierwsza linia kolejowa na Wielkim Kacku powstała w 1921 r. (Gdynia-Kokoszki) i była realizacją chęci ominięcia towarowego ruchu kolejowego przez Wolne Miasto Gdańsk.  Linia przebiegała nieco inaczej niż obecnie – w miejscu obecnej ul. Nałkowskiej i Starodworcowej i dalej nasypem przeciętym przez dzisiejszą obwodnicę obok kapliczki przy Źródle Marii. Oprócz ruchu towarowego prowadzony był też ruch pasażerski. Stacja kolejowa urządzona została przy obecnym skrzyżowaniu ul. Starodworcowej z ul. Siewną. Początkowo zatrzymywała się tu tylko jedna para pociągów relacji Gdynia-Kartuzy. Od 1923 roku były to już dwie pary pociągów na trasie Gdynia – Kartuzy – Kościerzyna. Stopniowo oferta była zwiększana. Pojawiły się też dalekobieżne pociągi sezonowe (np. Gdynia – Poznań). Od linii wybudowano także tor od Źródła Marii do dawnego boiska (obecnie wiadukt obwodnicy nad torami) skąd pozyskiwano żwir i przewożono go do portu. Nie zachowały się żadne ślady po tej bocznicy. Linię Gdynia-Kokoszki zamknięto w 1930 roku. Pamiątkami po niej są wymienione wyżej ulice, przepusty kolejowe (w tym pięknie zdobiony ogromny przepust na Krykulcu, duży przepust na Karwinach przy ul. Nałkowskiej oraz przepust na nasypie między obwodnicą a ul. Źródło Marii) oraz  2 zachowane okazałe bloki kolejowe z 1928 r. przy ul. Starodworcowej. Początkowo pełniły one funkcje administracyjne Zarządu Budowy Kolei Państwowych, a od 1935 r. służyły kolejarzom jako mieszkania. Podczas wojny w piwnicach chroniła się miejscowa ludność przed nalotami. Między budynkami znajdował się dworzec z muru pruskiego, zniszczony całkowicie w 1939 r. Pamiątką po linii jest także kapliczka Matki Boskiej przy Źródle Marii postawionej jako wotum za szczęśliwe ocalenie robotników pracujących przy budowie kolei podczas wypadku.

W 1930 r. wybudowano nową linię kolejową - Magistralę Węglową ze Śląska do portu w Gdyni, którą na terenie Wielkiego Kacka poprowadzono efektywniejszą trasą by zniwelować spadki terenu. Linia ta istnieje do dzisiaj. Do jej budowy użyto wielkich nakładów sił. Szczególne wrażenie robi Wielki Wykop na Karwinach, czyli ręcznie kopany wąwóz o głębokości do 20m, nasyp kolejowy na terenie osuszonego jeziora kackiego oraz Złoty Wykop pod granicą z Osową, który w związku występowaniem tu podmokłego terenu wymagał ogromnych nakładów finansowych. Na odcinku wielkokackim powstało 9 mostów i 5 wiaduktów. Po linii kolejowej oprócz pociągów towarowych kursowały także pasażerskie relacji Gdynia – Kościerzyna - Bydgoszcz - Katowice oraz Gdynia - Kartuzy. Przy ul. Nowodworcowej w 1929 r. wybudowano kilka budynków kolejowych – dworzec z nastawnią, drugą nastawnię, magazyn spedycyjno-towarowy, pomieszczenie gospodarcze w skarpie, ustęp kolejowy, dom zwiadowcy, 2 budynki gospodarcze przy domu zwiadowcy i dom mieszkalny. Domy torowych stanęły  przy ul. Sopockiej oraz na granicy Gdyni i Gdańska. Mieszkalny budynek dla nastawniczego powstał przy ul. Ornej. Wszystkie budynki stoją w niezmiennej formie do dnia dzisiejszego. Na początku września 1939 r. w okolicach stacji kursował improwizowany pancerny pociąg broniący polskiej ziemi. W tym samym roku dworzec uległ uszkodzeniu, ale w 1950 r. został odbudowany. Podczas wojny uszkodzonych zostało większość mostów i wszystkie wiadukty (do tej pory nie odbudowano wiaduktów przy Krykulcu i pod Osową). W 1947 roku przy odbudowanym wiadukcie przy ul. Wielkopolskiej stanął krzyż upamiętniający kolejarza J. Szczygielskiego, który zginął 1.09.1939 na służbie z rąk Niemców. W związku z budową przystanku kolejowego Karwiny w 2017 r. krzyż został zdemontowany, ale przy zejściu na peron zamontowano tablicę pamiątkową.  Ze względu na różnice wysokości na linii kolejowej i kiepski stan hamulców w ówczesnym taborze kolejowym często dochodziło do wypadków. W 1947  roku w okolicy stacji zderzyły się dwa składy i wysypał się węgiel na nasyp ku zadowoleniu mieszkańców potrzebujących opału na zimę. Rok później doszło do zderzenia dwóch składów na Krykulcu. Śmierć poniósł jeden z kolejarzy. Postanowiono zaradzić dalszym wypadkom budując w 1949 r. tory łapankowe (Koepkego) przysypane piaskiem, na które w razie potrzeby miały być kierowane rozpędzone pociągi. Jeden tor znajdował się przy nastawni i starym nasypem z 1921 r. prowadził w okolice szkoły nr 20. Drugi tor mieścił się za stacją i poprowadzony był nasypem przez ul. Sopocką na Bernardowo. Nigdy nie było jednak okazji aby sprawdzić skuteczność torów w praktyce. W latach 1990-1993 zlikwidowano tory łapankowe zastępując je krótkimi żeberkami ochronnymi.  Ślady po dawnych torach są dzisiaj ledwo widoczne, ale sprawne okno z pewnością je dostrzeże.  Odnośnie stacji kolejowej Wielki Kack, pierwotnie posiadała 4 tory, peron wyspowy i peron krawędziowy. W 1997 r. zlikwidowano jeden tor. W 2010 r. zamknięto kasę biletową. Do 2015 roku nostalgiczne okolice stacji kolejowej utrzymane w klimacie przedwojennej kolei stanowiły wielką atrakcję dla miłośników kolei nie tylko z Polski, ale nawet z zagranicy. Na terenie linii kolejowej były widywane zagraniczne wycieczki hobbystów. Jednak w 2015 roku zmodernizowano linię i przebudowano całkowicie układ torowy - zlikwidowano peron wyspowy , żeberka ochronne, kształtowe semafory, przestarzałe elementy infrastruktury dworcowej oraz zmodernizowano nastawnię. W 2017 roku stację wyłączono z obsługi pasażerskiej,zamknięto poczekalnię i oddano do użytku nowy przystanek kolejowy Karwiny znajdujący się nieco dalej w stronę Gdyni przy ul. Wielkopolskiej. Posiada on dwa krawędziowe perony i brak jakiejkolwiek infrastruktury towarzyszącej typu kasy biletowe itp. Po wojnie podstawowym połączeniem pasażerskim była relacja Gdynia – Kościerzyna – Bydgoszcz. Na przestrzeni lat uruchamiano także pojedyncze kursy do Chojnic, Czerska, Laskowic Pomorskich, Bytowa i Kartuz. W latach 1979-1993 część pociągów na trasie Kościerzyna – Gdynia kursowało w wydłużonej relacji do Oksywia. Po 2000 roku zlikwidowano połączenie do Bydgoszczy. Pozostała jedynie linia Gdynia – Kościerzyna. Przez pewien czas w sezonie letnim na trasie do Kościerzyny pojawiały się zabytkowe składy (parowozy z wagonami). W latach 2010-2014 uruchamiano sezonowe kursy na trasie Gdynia – Kartuzy. W 2015 roku powstało nowe stałe połączenie na trasie Gdynia – Gdańsk Wrzeszcz przez port lotniczy. Obecnie z przystanku Karwiny pociągi odchodzą do Gdyni, Gdańska Wrzeszcza oraz pojedyncze kursy do Kościerzyny. Po linii wciąż prowadzony jest także ruch towarowy.  Stacja Wielki Kack posiada 3 tory i nieużywany peron krawędziowy. Wciąż działa nastawnia, która robi szczególne wrażenie. Do wysokiego budynku wybudowanego na osuszonym jeziorze z nasypu kolejowego prowadzi bowiem mostek. Na uwagę zasługują także zabudowania dworca i sąsiednich budynków kolejowych, a także cała trasa między Gdynią a Osową, gdyż wijący się, wspinający się w oprawie leśnej odcinek kolejowy jest jednym z najbardziej malowniczych na Kaszubach.

Mówiąc o wielkokackiej kolei nie można zapomnieć o nieistniejącej już 3 kilometrowej bocznicy z Osowej do Polifarbu. Zbudowano ją w 1979 roku, a ruch towarowy prowadzony był tu do 2002 roku po czym w następnym roku bocznicę bezmyślnie  rozebrano. Na terenie Polifarbu w miejscu stacji końcowej postawiono nowe  hale produkcyjne.Pociągi zostały zastąpione przez tiry.  W miejscu nasypu dzisiaj znajduje się atrakcyjna ścieżka spacerowa otoczona gęsto rosnącymi drzewami sprawiająca wrażenie iż spaceruje się w zielonym tunelu. W niektórych miejscach pozostały podkłady kolejowe. 

Przebieg obecnej linii w granicach Karwin i Wielkiego Kacka:

Z Małego Kacka linia prowadzi lasem do Karwin. Karwiński odcinek zaczyna się nasypem nad rzeką Kaczą, który przecina w tym miejscu duży przepust. Następnie mija nieistniejący już wiadukt znajdujący się przed wojną nad torowiskiem oraz przed samym wyjazdem z lasu przejeżdża mostem nad Potokiem Źródła Marii. Później prowadzi torowiskiem położonym w Wielkim Wykopie otoczonym łąkami, dociera do przystanku Karwiny i pod wiaduktami drogowymi ul. Wielkopolskiej dostaje się na Wielki Kack. Po lewej stronie mija zabytkowy dom torowego, a następnie rozległe łąki – dawne jezioro. Po prawej stronie zabytkowe zabudowania kolejowe – domy, budynki gospodarcze, dworzec, nastawnia. Dalej biegnie wiaduktem nad niewielką drogą na łąki, a po chwili przebiega pod wiaduktem Obwodnicy i wchodzi ponownie do lasu. Tutaj przejeżdża wiaduktem nad leśną drogą. Następnie po lewej stronie mija śródleśne łąki – Zarosłe Łąki, a z prawej strony Księże Łąki. W dalszym biegu wchodzi kolejny raz do lasu przejeżdżając kolejnym wiaduktem nad leśną drogą, a później nasypem, który przecina niewielki przepust. Następnie biegnie pod wiaduktem drogowym, a po lewej stronie pojawiają się Krowie Łąki. Dalej podąża Złotym Wykopem mijając nieistniejący przedwojenny wiadukt nad torowiskiem oraz dom torowego po prawej stronie. W ten sposób linia wychodzi z lasu i kończy się wielkokacki odcinek, a zaczyna Osowa. 

Zabytki kolejowe w skrócie:

• ·                     budynek dworca z nastawnią (1929), ul. Nowodworcowa 4
• ·                     magazyn spedycyjno-towarowy (1929), ul. Nowodworcowa 4
• ·                     pomieszczenie gospodarcze w skarpie (1929), ul. Nowodworcowa 4
• ·                     ustęp kolejowy (1929), ul. Nowodworcowa 4
• ·                     dom zwiadowcy (1929), ul. Nowodworcowa 5
• ·                     budynki gospodarcze przy domu zwiadowcy (1929), ul. Nowodworcowa 5
• ·                     budynek mieszkalny (1929), ul. Nowodworcowa 7
• ·                     nastawnia z mostkiem (1929) ul. Nowodworcowa
• ·                     dom torowego (1929), ul. Sopocka
• ·                     dom torowego (1929), granica Gdynia-Gdańsk
• ·                     budynek mieszkalny (1929), ul. Orna 41
• ·                     2 bloki kolejowe z 1928 r. przy ul. Starodworcowej  32/34
• ·                     zdobiony przepust kolejowy na dawnej linii Gdynia-Kokoszki z 1921 r.

Bibliografia

Z. Żywicka, Z dziejów Wielkiego Kacka, Gdańsk 2005

T. Rembalski, D, Małszycki, Wielki Kack: dzieje kaszubskiej wsi, Gdynia 2011 

M. Buliński, Wielki Kack, Karwiny, Dąbrowa, Pelplin 2005

www.bazakolejowa.pl

www.semaforek.kolej.org.pl

Badania własne